Niniejszy wpis nie jest opisem wrocławskich kolekcji muzealnych. Mowa o wybranych eksponatach Muzeum Architektury, Muzeum Narodowego oraz Muzeum Historycznego, szczególnie cennych z perspektywy poznania piastowskich dziejów Wrocławia.

Muzeum Architektury we Wrocławiu

Powstało w 1965 r. jako jedyne tego typu muzeum w Polsce. Mieści się w budynkach dawnego klasztoru bernardynów. Powstanie klasztoru związane jest z przybyciem do Wrocławia w 1453 r. słynnego kaznodziei i zarazem bernardyna, Jana Kapistrana, wraz z grupą trzydziestu braci. W 1522 r., wskutek konfliktu z franciszkanami i Radą Miasta, bernardyni musieli opuścić Wrocław. Zabudowę klasztorną początkowo przeznaczono na szpital a później oddano ewangelikom, którzy pozostali tu aż do końca II wojny światowej. Obecnie nie tylko ekspozycja budzi zaciekawienie zwiedzających muzeum. Niezwykle interesujący jest sam budynek dawnego klasztoru, który pozostał w niezmienionej średniowiecznej formie. Zachowały się gotyckie krużganki, ciągnące się wokół wirydarza.

Dla poznania piastowskich dziejów Wrocławia szczególnie ważna jest tzw. sala romańska, mieszcząca się w dawnym refektarzu, w południowym skrzydle klasztoru. Najokazalszą część ekspozycji tworzą detale architektoniczne, zachowane po nieistniejącym już opactwie benedyktynów na Ołbinie.

Opactwo zostało ufundowane w XII w. przez Piotra Włostowica, niezwykle wpływowego polityka, palatyna książęcego.

Piotr Włostowic jest jedną z najbarwniejszych postacie w dziejach średniowiecznego Wrocławia. Niektórzy dziejopisarze przypisywali mu duńskie pochodzenie. Współczesne badania jednak nie potwierdzają tego faktu. Kariera polityczna Piotra skończyła się wraz ze śmiercią Bolesława Krzywoustego. W konflikcie, który rozgorzał między synami zmarłego księcia, Władysławem II a jego młodszymi braćmi, Piotr popierał interesy juniorów. Przyprawiło go to o zgubę. Został z woli Władysława II pojmany, okaleczony i skazany na wygnanie. Po wypędzeniu Władysława II z kraju powrócił do kraju, był już jednak zbyt stary i schorowany, by odgrywać dawną pozycję polityczną. Zmarł w 1153 r. i został pochowany, podobnie jak później jego żona Maria, w opactwie benedyktynów na Ołbinie.

Na Ołbinie znajdowała się rezydencja Włostowiców. Tam też postanowił Piotr ufundować w latach 30-tych XII w. rzeczone opactwo benedyktynów. W 1193 z powodu rozluźnienia dyscypliny zakonnej benedyktyni zostali usunięci z Ołbina, a na ich miejsce sprowadzono norbertanów. W czasach swej największej świetności opactwo stanowiło potężny kompleks architektoniczny, na który składały się trzy świątynie, św. Wincentego, św. Michała i św. Trójcy, budynki klasztorne oraz zaplecza gospodarczego, rozmieszczone wokół trzech dziedzińców wewnętrznych.

W XVI w., na mocy decyzji rady miasta Wrocławia, opactwo zostało rozebrane. Przy okazji prac związanych z rozbiórką zniszczony został XIII-wieczny nagrobek tumbowy Piotra Włostowica i jego żony Marii a ich prochy zbezczeszczone.

Do naszych czasów ocalało po tym niegdyś potężnym kompleksie klasztornym, jedynie kilka detali architektonicznych. Niektóre z nich znajdują się w sali romańskiej Muzeum Architektury we Wrocławiu. Najciekawszym jest niewątpliwie tzw. tympanon Jaksy. Tympanon powstał w latach 60-tych XII w. i jest najstarszym zachowanym tympanonem fundacyjnym na ziemiach polskich. Pierwotnie znajdował się w portalu kościoła św. Michała, jednej z trzech świątyń opactwa na Ołbinie. Środkowa część płaskorzeźb przedstawia Chrystusa Tronującego w mandorli. Po prawicy Zbawiciela ukazany jest Jaksa z modelem świątyni oraz jego żona Agata, córka Piotra Włostowica. Po przeciwnej stronie widzimy księcia Bolesława Kędzierzawego z synem Leszkiem. Książę trzyma model ufundowanego przez siebie kościoła św. Małgorzaty w Bytomiu Odrzańskim.

Rozmyślając o dziejach opactwa ołbińskiego warto też zwrócić uwagę na archiwoltę oraz głowice kostkowe, pochodzące z kościoła św. Wincentego.

W sali romańskiej znajdują się także detale, które przetrwały z innej fundacji Włostowiców, mianowicie klasztoru augustianów na Wyspie Piasek we Wrocławiu. Najciekawszym jest rzadko występująca na Śląsku tzw. baza zdwojona, przyozdobiona w narożach szponami. Obecnie istniejący na wyspie kościół Najświętszej Marii Panny powstał na miejscu fundacji Włostowiców w XIV w., zaś budynek danego klasztoru w XVIII w. W kościele zachował się najcenniejszy detal z XIII w. w postaci tympanonu fundacyjnego, na którym przedstawiono Marię Włostowicową i jej syna Świętosława, adorujących Matkę Bożą z Dzieciątkiem.

Przepięknym detalem romańskiej architektury, eksponowanym w sali romańskiej Muzeum Architektury we Wrocławiu, jest zwornik ze smokami, pochodzący z kaplicy zamkowej w Legnicy. Powstał w pierwszej tercji XIII w., zatem w czasach, gdy zamek był rezydencją księcia Henryka Brodatego i jego żony Jadwigi.

Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Budynek, w którym obecnie mieści się Muzeum Narodowe we Wrocławiu, został wzniesiony pod koniec XIX w. według projektu Karla Friedricha Endella w stylu neorenesansowym. Pierwotnie znajdowała się tu siedziba Zarządu Prowincji Śląskiej. W 1948 r. budynek został zaadoptowany dla celów muzealnych. Obecnie ekspozycję tworzą niezwykle bogate zbiory, reprezentujące sztukę polską i śląską na przestrzeni dziejów, począwszy od średniowiecza, skończywszy na współczesności.

Z perspektywy piastowskich dziejów Wrocławia szczególnie ważne są dwie ekspozycje, lapidarium oraz galeria śląskiej sztuki średniowiecznej.

Nazwa lapidarium pochodzi od łacińskiego słowa lapis, oznaczającego kamień. Znajdują się tu najstarsze eksponaty muzeum, przykłady śląskiej rzeźby kamiennej stylu romańskiego i gotyckiego.

Styl romański reprezentują rzeźby i detale architektoniczne pochodzące z nieistniejącego już opactwa benedyktynów na Ołbinie. Najokazalszym z nich jest tympanon pochodzący z kościoła św. Wincentego. Rewers ukazuje Zaśnięcie Marii. Awers jest zniszczony i zatarty, co utrudnia interpretację wyrzeźbionej na nim sceny. Dopatrywano się w niej Zdjęcia z krzyża, Zstąpienia do otchłani lub Przyjęcia dobrego łotra do raju.

Najcenniejszymi zabytkami sztuki gotyckiej, eksponowanymi w lapidarium, są nagrobki książąt piastowskich: Henryka II Pobożnego, Henryka IV Probusa i Bolesława III Rozrzutnego. Każdemu z tych nagrobków poświęciliśmy osobny wpis na niniejszym blogu.

Nagrobek Henryka II Pobożnego

O pomniku nagrobnym Henryka IV Probusa inaczej

Słów kilka o Bolesławie III Rozrzutnym i jego pomniku nagrobnym

W galerii średniowiecznej sztuki śląskiej eksponowane są rzeźby, obrazy, epitafia i nastawy ołtarzowe, pochodzące z wrocławskich oraz dolnośląskich świątyń. Datowane są w większości na 2 połowę XIV w., XV w. a nawet początek XVI w., zatem czasy, w których Wrocław należał już do Czech. Są jednak także cennym źródłem dla poznania piastowskich dziejów Śląska. Nie brak oczywiście przedstawień św. Jadwigi śląskiej, żony Henryka Brodatego, jednego z najwybitniejszych śląskich Piastów. Widzimy Jadwigę z typowymi atrybutami, z modelem ufundowanego przez nią klasztoru w Trzebnicy czy też z parą trzewików w ręku, jako nawiązaniem do popularnej legendy.

Święci w sztuce średniowiecznej

Niezwykle ciekawa jest tzw. rzeźba rycerza, wykonana w drugiej tercji XIV w. w Pracowni Mistrza Figur Apostołów. Do czasów II wojny światowej ustawiona była w niszy południowej ściany kościoła Urszulanek we Wrocławiu. Ponieważ w sąsiedniej niszy znajdowała się figura św. Jadwigi, niektórzy badacze dopatrują się w postaci rycerza podobizny Henryka I Brodatego (męża Jadwigi) lub Henryka II Pobożnego (ich syna). Rzeźba rycerza posiada wydatny podbródek z zarysowanym dołkiem, charakterystyczny także dla twarzy postaci Henryka IV Probusa na nagrobku. Niewykluczone, że była to cecha fizjonomiczna wspólna dla niektórych wrocławskich Piastów.

Trzeba jednak zaznaczyć, że są to tylko hipotezy, na których potwierdzenie, przynajmniej na obecną chwilę, brak przekonywujących dowodów. Niektórzy badacze widzą w rzeźbie rycerza św. Maurycego lub setnika z grupy Ukrzyżowania.

Muzeum Historyczne we Wrocławiu

(obecnie oddział Muzeum Miejskiego)

Począwszy od 2008 r. muzeum mieści się w dawnym pałacu królewskim. Dzieje budynku sięgają pierwszej połowy XVIII w., gdy był on własnością barona Heinricha Gottfrieda von Spaetgena. Po zakończeniu wojen śląskich i przyłączeniu Dolnego Śląska do Prus król pruski Fryderyk II kupił tę rezydencję od spadkobierców barona i postanowił przebudować ją oraz przekształcić w pałac królewski. Pracami kierował architekt Johann Boumann. Następcy Fryderyka kontynuowali dzieło rozbudowy pałacu, którą kierowali kolejno Karl Gotthard Langhans i Friedrich August Stüler.

Ekspozycję otwiera obraz na płótnie pędzla współczesnego artysty Franciszka Starowieyskiego „Cudowne odnalezienie głowy św. Jana po komunistycznej zagładzie”. Jan Chrzcieciel od tysiąca laty jest patronem Wrocławia. Przedstawienie głowy św. Jana Chrzciciela na misie, jako nawiązanie do jego męczeńskiej śmierci, znajduje się w centralnym polu herbu Wrocławia. Jego wezwanie nosi tutejsza katedra.

W kolejnej sali umieszczona została najstarsza panorama Wrocławia, przyozdobiona niezwykłą scenerią, którą tworzy woda, spływająca po skałach, umieszczonych pod obrazem, symbol źródła życia, chrztu i królującego na Śląsku przez z górą 1000 lat chrześcijaństwa.

W sali tej eksponowane są interesujące grafiki, które upamiętniają wyjątkowe postacie i wydarzenia w dziejach piastowskiego śląska.

Następna sala również poświęcona jest historii Wrocławia pod rządami Piastów. Zwiedzanie najlepiej rozpocząć od obejrzenia krótkiego filmu na temat początków Wrocławia. Szczególnie cennym materiałem edukacyjnym są przedstawione w filmie rekonstrukcje najstarszej zabudowy Ostrowa Tumskiego, wyspy Piasek oraz lewobrzeżnej części Wrocławia.

Dopełnieniem filmu jest makieta, przedstawiająca wygląd zabudowy Ostrowa Tumskiego i wyspy Piasek w XII w.

W gablotach znajdują się przedmioty pochodzące z wykopalisk przeprowadzonych na Ostrowie Tumskim.

Pośrodku sali usytuowany jest okazały kamienny lew, relikt po nieistniejącym już opactwie benedyktynów na Ołbinie. Wygląd opactwa ilustruje niewielki obraz, umieszczony pośrodku, między dwoma okazałymi portretami książęcej pary, Henryka II Pobożnego i jego żony Anny z Przemyślidów.

Portrety zostały wykonane w pierwszej ćwierci XVIII w. przez Johanna Jacoba Eybelwiesera. Henryk Pobożny przedstawiony został na tle bitwy pod Legnicą, w której poległ w 1241 r., broniąc ziem Polski przed nawałą tatarską. Książę odziany jest w zbroję, na której powiewa szkarłatny płaszcz, podszyty gronostajem. Podobny płaszcz nosi na sobie księżna Anna, przedstawiona na sąsiednim portrecie. W tle obrazu widnieje kościół św. Macieja we Wrocławiu, wzniesiony staraniem księżnej dla sprowadzonych przez nią z Pragi Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą.

Pole bitwy pod Legnicą ukazane zostało na XIX-wiecznym obrazie pędzla Aleksandra Lessera, umieszczonym w gablocie. Na pobojowisku klęczy św. Jadwiga, odnalazłszy ciało swego syna, Henryka Pobożnego.