Prace badawcze prowadzone w latach 2011-12 w domu zakonnym Sióstr Szkolnych de Notre Dame we Wrocławiu zaowocowały zgłębieniem wiedzy na temat dziejów zamku piastowskiego oraz zabezpieczeniem reliktów i utworzeniem ścieżki edukacyjnej. W 2014 r. firma AWALON Eryka Wodejki przeprowadziła w ogrodzie, po wschodniej stronie klasztoru, wykopaliska archeologiczne, w wyniku których zostały odsłonięte i zbadane wschodnie partie założenia. W wykopie widoczne są następujące budowle: wschodnie fragmenty budowli osiemnastobocznej i okalającego ją muru pierścieniowego, wschodnia część oktogonu oraz wschodni aneks pałacu Henryka IV Probusa, donżon usytuowany w północno-wschodniej partii zamku oraz relikty XV-wiecznej zabudowy z czasów, gdy teren ten użytkowany był przez kanoników kapituły świętokrzyskiej.

W niniejszym wpisie postaram się przybliżyć wymieniony elementy zabudowy, tak, by spoglądając na teren wykopalisk, stały się one dla nas jako tako czytelne.

Najstarsze relikty pochodzą najprawdopodobniej z pierwszej tercji XIII w. Są to pozostałości po filarach fundamentowych budowli osiemanstobocznej. Została ona wzniesiona staraniem księcia Bolesława Wysokiego. Rozmiary użytych do jej budowy cegieł odpowiadają tym, z których powstały najstarsze partie opactwa w Lubiążu, ufundowanego przez tegoż księcia. Powstać zatem musiały w tym samym warsztacie i podobnym czasie. Funkcja budowli budzi kontrowersje. Wedle starszych badań (E. Małachowicz) była to kaplica dworska. W świetle najnowszych ustaleń (M. Chorowska) budowla osiemnastoboczna jawi się jako wieża mieszkalna księcia Bolesława Wysokiego. Jak wyglądała? Wznosiła się na solidnym pierścieniu fundamentowym, który tworzyło osiemnaście filarów rozmieszczonych po okręgu, połączonych arkadami. Po środku znajdował się murowany kolisty filar. Nie wiadomo jaka była wysokość budowli. Być może, że liczyła około trzech kondygnacji. Podzielona była dylowymi stropami, spoczywającymi na drewnianych balach, które rozchodziły się promieniście od centralnego filara. W wykopie widoczne są pozostałości po czterech takich filarach, które zaznaczono na fotografii numerem 1.

Rządy Bolesława Wysokiego we Wrocławiu nie należały do łatwych. Dwukrotnie zmuszony był uchodzić ze swej ojcowizny. Szczęśliwie jednak powracał. Niewykluczone, że okoliczności te skłoniły go do wzmocnienia obronności wieży mieszkalnej. Po wschodniej stronie osiemnastoboku widoczne są trzy niewielkie fragmenty muru pierścieniowego, który chronił rezydencję także od strony północnej. W starszej literaturze zostały one zinterpretowane jako relikty zakrystii. Na fotografii zaznaczono je numerem 2.

Po śmierci Bolesława Wysokiego rządy we Wrocławiu objął jego syn Henryk I Brodaty. Z tym to panowaniem wiąże się przebudowa książęcej rezydencji. Po zachodniej stronie osiemnastoboku powstało prostokątne palatium. Południowy jego mur przeciął budowlę osiemnastoboczną, której południowa część została wyburzona. W wykopie fragment tego muru widoczny jest przy jednym z filarów fundamentowych osiemnastoboku. Obecny stan badań nie pozwala stwierdzić czy mur ten sięgał dalej, na wschód od budowli osiemnastobocznej. Z tego samego czasu pochodzą też pozostałości po budowli widocznej we wschodniej części wykopu. Był to najprawdopodobniej masywny obronny donżon, wzniesiony na planie kwadratu (zaznaczony na fotografiach numerem 7). Najpierw powstało pasmo północne. Później dobudowano część południową i podpiwniczono starsze pasmo północne. Wówczas to zamurowano arkadę fundamentową w zachodniej ścianie budowli. Wejście do piwnicy (zaznaczone na fotografii numerem 10) znajdowało się od strony południowej. Zachowały się kamienne schody.

Do największej przebudowy zamku doszło za rządów Henryka IV Probusa. Kazał on zburzyć pozostałości budowli osiemnastobocznej i muru pierścieniowego. Na ich miejscu powstała obszerna ośmioboczna aula, do której symetrycznie po wschodniej i zachodniej stronie przylegały dwa prostokątne aneksy. W wykopie widzimy wschodni fragment oktogonu wraz z jeną z jego potężnych, sięgających 5 m długości przypór. Widoczny jest także północny (na fotografii zaznaczono numerem 3) i południowy mur wschodniego prostokątnego aneksu. W północnym murze brak otworów, w południowym znajduje się otwór wejściowy (na fotografiach zaznaczono numerem 8) i okienny (na fotografiach zaznaczono numerem 9). Przypory aneksu sięgały 3 metrów długości (na fotografiach zaznaczono numerem 11).

Panowanie Henryka IV Probusa stanowiło największy rozkwit w dziejach zamku ale niestety także ostatni. Po bezpotomnej śmierci władcy zamek powoli podupadał. Z czasem przeszedł w użytkowanie kanoników kapituły świętokrzyskiej i został rozebrany. Na jego gruzach powstały domy kanoników. Na fotografiach zaznaczono je numerem 4. Numer 5 odnosi się do kanonickiej chłodni, zaś numer 6 oznacza hypokaustum.

Prace wykopaliskowe przeprowadzone w 2014 r. w ogrodzie klasztornym to kolejny dowód na to jak wielki potencjał badawczy kryje w sobie Ostrów Tumski we Wrocławiu. Badania wymagają kontynuacji a odsłonięte relikty czekają na to, by stworzyć z nich kolejny etap ścieżki edukacyjnej i trasy turystycznej poświęconej piastowskim dziejom Wrocławia.

W oparciu o:

E. Małachowicz, Wrocławski zamek książęcy i kolegiata św. Krzyża na Ostrowie, Wrocław 1993.

M. Chorowska, Dylematy wokół zamku książęcego na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu w świetle badań archeologiczno-architektonicznych z lat 2011-12 i 2014 w: Katedra, ratusz, dwór. Wielkie miasta a władza świecka i kościelna w kulturze średniowiecznej Europy, Materiały XXXIII Seminarium Mediewistycznego im. Alicji Karłowskiej-Kamzowej, 29 listopada – 1 grudnia 2012 w Poznaniu, pod red. Jacka Kowalskiego i Tomasza Ratajczaka, Prace Komisji Historii Sztuki, t. 40, Poznań 2014, s. 137-164;

G. Ciara, M. Chorowska, E. Wodejko, B. Żmuda, Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych na dz. nr 10 AM-27 przy ulicy św Marcina 12 we Wrocławiu.